Sociale vaardigheden: wat zijn dat precies en hoe kan een training helpen?

De term ‘sociale vaardigheden’ wordt vaak gebruikt, maar wat houdt deze nu precies in? In dit artikel zal behandeld worden wat sociale vaardigheden zijn en wordt aandacht besteed aan socialevaardigheidstrainingen ofwel sova trainingen.

Aan bod komt welke problemen met sociale vaardigheden kunnen voorkomen. Daarnaast wordt beschreven hoe een sova training in elkaar zit, voor welke kinderen zo’n training bedoeld is en wat de effecten ervan zijn.

Inhoudsopgave

Wat zijn sociale vaardigheden?
Welke problemen met sociale vaardigheden bestaan er?
Sociale informatieverwerking
Bestaat er een diagnose voor kinderen die problemen hebben met sociale vaardigheden?
De doelgroepen van sova trainingen
De inhoud van sova trainingen
De opzet van sova trainingen
Wanneer is een sova training effectief?
Effecten van sova trainingen
Sova trainingen voor kinderen met een psychische stoornis
Waarom een sova training volgen?
Bronnen

Wat zijn sociale vaardigheden?

Er bestaat niet één definitie van wat sociale vaardigheden nu precies zijn¹, dus in dit artikel zal een brede beschrijving van deze term worden gegeven. Sociale vaardigheden hebben verschillende functies². Ze helpen bijvoorbeeld bij het opbouwen en behouden van sociale contacten, en zorgen ervoor dat iemand wordt geaccepteerd door anderen. Bovendien spelen sociale vaardigheden een rol bij het ontstaan van vriendschappen. Ook zorgen ze ervoor dat een kind in staat is zich goed aan te passen op school. Ten slotte stellen ze mensen in staat om om te gaan met de eisen die vanuit de sociale omgeving worden gesteld en zich hieraan aan te passen.

Er is een verschil tussen sociale vaardigheden en sociale competentie. Sociale vaardigheden bestaan uit gedrag dat onderwezen, aangeleerd en vertoond wordt. Voorbeelden zijn het starten van een gesprek of het geven van een compliment. Sociale competentie gaat om oordelen of evaluaties van dit gedrag in situaties.³ Hoe sociaal vaardig een kind is, wordt dus uitgedrukt in sociale competentie. Het kan hierbij gaan om de mening van een ouder of leerkracht, maar ook om hoe populair het kind is of hoe sociaal vaardig het is in vergelijking met andere kinderen.

Sociale vaardigheden kunnen worden onderverdeeld op verschillende manieren. Onderstaande vijf categorieën worden vaak gebruikt^{1, 4}:

Sociale vaardigheden zijn belangrijk voor een goede ontwikkeling. Bovenstaande vormen van sociaal gedrag beïnvloeden bijvoorbeeld de relatie van het kind met de leerkracht, de mate waarin het wordt geaccepteerd door andere kinderen en de schoolresultaten.⁴

Hoewel het ontwikkelen van sociale vaardigheden bij sommige kinderen probleemloos zal verlopen, hebben andere hier meer moeite mee. Daarom is men tientallen jaren geleden begonnen met het ontwikkelen van sova trainingen. Zulke trainingen kunnen de kinderen die dat nodig hebben een extra steuntje in de rug geven. Er bestaan sova trainingen voor alle leeftijdscategorieën. Zo zijn er trainingen ontwikkeld voor peuters⁵, maar ook voor kinderen op de basis- en middelbare school^{6, 7} en voor jongvolwassenen⁸.

Voordat er wordt besloten dat een kind een sova training moet volgen, is het belangrijk om te weten welk soort problemen een kind precies ervaart. Er kunnen namelijk verschillende redenen zijn voor het feit dat een kind sociale problemen heeft.

Welke problemen met sociale vaardigheden bestaan er?

Als een kind problemen heeft met zijn sociale vaardigheden, kan dit verschillende redenen hebben^{2, 3, 9}:

Er zijn drie belangrijke oorzaken van sociale problemen.¹⁰ Ten eerste is een gebrek aan sociale vaardigheden een belangrijke factor. Ten tweede kunnen sociale problemen bij een kind ontstaan wanneer het omgaat met kinderen die probleemgedrag vertonen.

Ten derde is het mogelijk dat een kind sociale situaties verkeerd interpreteert. In dit geval is er sprake van een probleem in de sociale informatieverwerking.

Sociale informatieverwerking

Vaardigheden voor het verwerken van sociale informatie zijn gerelateerd aan fysieke en sociale agressie.¹¹ Dit houdt in dat wanneer iemand een sociale situatie onterecht negatief inschat of interpreteert, dit kan leiden tot agressie. Het gaat hierbij om ambigue situaties: het is niet meteen duidelijk wat er aan de hand is, en de situatie kan op meerdere manieren worden geïnterpreteerd. Stel dat een kind op het schoolplein aan het spelen is, en het struikelt over de voet van een ander kind. Wanneer het kind meteen de (misschien onterechte) aanname doet dat de ander hem expres laat struikelen, zal het sneller boos of agressief worden.

Problemen met sociale kennis en sociale vaardigheden kunnen later invloed hebben op het gedrag en de relaties met anderen.¹¹ Het is dus belangrijk om een kind te helpen wanneer het structurele inschattingsfouten maakt in sociale situaties. Uit onderzoek is gebleken dat een training die gericht was op het verwerken van sociale informatie een positief effect had.¹¹ De sociale competentie van de kinderen nam toe, hun agressie nam af en ze werden beter in het verwerken van sociale informatie.

In deze training werd aandacht besteed aan de zeven stappen waaruit het verwerken van sociale informatie bestaat^{11, 12}:

1. De eigen emoties begrijpen en reguleren. Een voorbeeld van emotieregulatie is dat het kind niet meteen een driftbui krijgt als het onenigheid heeft met een ander.
2. Het coderen van signalen. Het kind neemt allerlei signalen waar. Dit kunnen signalen uit de omgeving zijn, maar ook interne signalen (bijvoorbeeld een verhoogde hartslag). Er is sprake van selectieve aandacht: er wordt aandacht besteed aan bepaalde signalen, maar niet aan andere.
3. Het interpreteren van deze signalen en van de intenties van anderen. Het ene kind zal aan bepaalde aspecten van een situatie veel aandacht besteden, terwijl een ander kind op heel andere dingen let. Het beeld dat hierdoor over de situatie ontstaat, is heel persoonlijk. Kinderen kunnen dus dezelfde situatie heel anders zien, afhankelijk van waar zij aandacht aan besteden. Bij het interpreteren wordt ook vastgesteld wat de intentie van de ander is. Heeft die goede of slechte bedoelingen?
4. Het doel bepalen. Nadat de situatie is ingeschat, bepaalt het kind wat de gewenste uitkomst is. Voorbeelden zijn vrienden blijven met de ander of zijn zin krijgen.
5. Bepalen wat mogelijke reacties zijn. Het kind zoekt in zijn geheugen naar mogelijke strategieën. Als het een nieuwe situatie is, bedenkt het een nieuwe strategie.
6. Een juiste strategie selecteren. Uit alle mogelijke reacties kiest het kind er één. Er worden hierbij verschillende dingen overwogen. Welke aanpak zal waarschijnlijk de beste uitkomst hebben? Heeft het kind er vertrouwen in dat het deze aanpak kan toepassen? En is de reactie gepast?
7. Het toepassen van de gekozen aanpak. In deze laatste stap voert het kind de reactie uit die het heeft gekozen.

Jasper zou ook heel anders kunnen reageren. Als hij Riks gezichtsuitdrukking als uitdagend opvat en zijn excuus niet gemeend vindt klinken, zal hij waarschijnlijk boos worden of iets terugdoen.

Bestaat er een diagnose voor kinderen die problemen hebben met sociale vaardigheden?

Een gebrek aan of problemen met sociale vaardigheden is geen stoornis op zich. Dat betekent dat een kind met sociale vaardigheidsproblemen, maar zonder een psychische stoornis, géén diagnose krijgt. Sociale vaardigheidsproblemen kunnen wel samengaan met psychische stoornissen. Voorbeelden zijn ADHD, een leerstoornis, verstandelijke beperking of een emotionele stoornis. Kinderen met deze stoornissen zullen vaker dan gemiddeld ook problemen met hun sociale vaardigheden hebben.³

De doelgroepen van sova trainingen

Sova trainingen kunnen gericht zijn op verschillende doelgroepen. Sommige kinderen ervaren problemen omdat zij erg afwachtend, verlegen of sociaal angstig zijn. Andere kinderen zijn juist agressief, houden zich niet aan de regels of zijn niet goed in het omgaan met conflicten. Sova trainingen zijn bedoeld om deze kinderen sociaal geaccepteerd gedrag aan te leren.¹

Zoals hierboven al werd genoemd, gaan bepaalde veelvoorkomende stoornissen vaak samen met sociale vaardigheidsproblemen.³ Daarnaast kan het hebben van (een vorm van) autisme inhouden dat de sociale vaardigheden niet goed ontwikkelen. Ook voor deze doelgroepen zijn sova trainingen ontwikkeld.^13-15

De inhoud van sova trainingen

De inhoud  van een training zal onder andere afhankelijk zijn van de doelgroep. Daarnaast wordt vóór de training begint soms een intake afgenomen. Hierin kan worden bepaald of de training geschikt is voor het kind. Daarnaast kunnen de individuele (leer)doelen van het kind worden vastgesteld. De training kan dan op de behoeften van de deelnemers worden afgestemd.

Onderwerpen die in een sova training aan bod kunnen komen, zijn bijvoorbeeld:

De opzet van sova trainingen

Het komt vaak voor dat een training plaatsvindt in groepsverband. Kinderen hebben dan ongeveer dezelfde leeftijd. De grootte van de groep kan variëren. Daarnaast zijn er programma’s die bedoeld zijn om klassikaal te worden toegepast. Deze trainingen zijn erop gericht om de hele klas beter met elkaar te laten samenwerken en samenspelen. Er kan in dit geval gebruikgemaakt worden van lespakketten, bepaalde methoden of programma’s die worden toegepast tijdens de reguliere lessen.

Sommige sova trainingen worden individueel gegeven. Tegenwoordig is het ook mogelijk om een sova training online te volgen. Over het algemeen duurt een training tussen de zes en twaalf weken. In sommige gevallen worden de ouders bij de training betrokken. Er zijn dan bijvoorbeeld één of enkele ouderbijeenkomsten. Het kan ook voorkomen dat bij alle bijeenkomsten zowel het kind als (een van) de ouder(s) aanwezig zijn. Ouders kunnen de taak krijgen om hun kind te helpen met huiswerkopdrachten, of hun kind de kans te geven om het nieuwe gedrag ook thuis te oefenen.

Sova trainingen worden soms begeleid door psychologen, maar kunnen in andere gevallen ook worden gegeven door leerkrachten of (gecertificeerde) trainers.

Wanneer is een sova training effectief?

Hoewel elke training een andere opzet zal hebben, zijn er een aantal eisen waaraan een degelijk en succesvol programma moet voldoen^{7, 16}:

Verder is gebleken dat het maken van huiswerkopdrachten effectief is. Dit helpt om het geleerde gedrag in stand te houden en helpt bij het toepassen van het gedrag in nieuwe situaties.¹⁶

 

Effecten van sova trainingen

Er is veel onderzoek gedaan naar het effect van sova trainingen. Bij de verschillende doelgroepen zijn er wisselende resultaten. Over het algemeen zijn sova trainingen effectief bevonden: er is verbetering bij zo’n 60 tot 70% van de deelnemers.⁷

Uit onderzoek bleek dat een bepaalde sova training verschillende positieve effecten had.¹⁷ Na afloop werden kinderen leuker gevonden door anderen, was hun zelfvertrouwen toegenomen en hun sociale angst verminderd. Bij agressieve kinderen was daarnaast hun agressie en pestgedrag verminderd. De training was voor de verschillende soorten problemen even effectief.

Deze training was bedoeld voor een verscheidenheid aan problemen. In andere gevallen hebben trainingen een specifiek doel, zoals het vergroten van sociale inclusie (‘erbij horen’)¹ of het verbeteren van schoolprestaties.¹⁸

Het is gebleken dat er verschillende manieren zijn om hetzelfde doel te bereiken. Voor het verhogen van de sociale inclusie van kinderen bijvoorbeeld, bleek dat twee trainingen effectief waren.¹ De eerste training was bedoeld voor kinderen met uitdagend gedrag. De activiteiten bestonden uit rollenspellen en groepsdiscussies. De leerlingen hadden zelf een grote rol bij het voeren en leiden ervan. De tweede training was niet bedoeld voor kinderen met probleemgedrag, maar voor kinderen met een gebrek aan sociale vaardigheden en zelfvertrouwen. In deze training werd gefocust op het aanleren van sociale vaardigheden en werd gebruikgemaakt van coaching. Beide trainingen verbeterden de sociale inclusie en sociale vaardigheden. Ook waren kinderen beter in staat om hun eigen gedrag te beheersen en problemen op te lossen.

Sova trainingen voor kinderen met een psychische stoornis

ADHD, leerstoornissen, verstandelijke beperkingen en emotionele stoornissen komen vaak voor.³ Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat sova trainingen hiervoor niet veel nut hebben.³ Zulke trainingen bleken bij deze groep kinderen niet te zorgen voor grote of belangrijke veranderingen in hun sociale competentie. Trainingen hadden weinig effect op de lange termijn en de verbetering strekte zich niet uit naar andere gebieden.

Een andere studie die zich richtte op kinderen met een leerstoornis verkreeg echter wel een positief resultaat.¹⁸ In dit onderzoek werd deze kinderen geleerd om te gaan met sociale problemen. De training bleek verschillende positieve effecten te hebben. Zo verbeterden de schoolresultaten, de zelfdiscipline in de klas, de sociale vaardigheden en het zelfbeeld van de leerlingen.

Er is ook onderzoek gedaan naar sova trainingen voor kinderen met ontwikkelingsstoornissen. Voorbeelden van ontwikkelingsstoornissen zijn autisme (met of zonder verstandelijke handicap) en het syndroom van Asperger. Voor kinderen met zulke stoornissen vormt een gebrek aan sociale vaardigheden een van de belangrijkste problemen.¹³ Er is (voorlopig) bewijs dat sova trainingen voor deze kinderen een positief effect hebben.^{14, 15} Zo trad er bij hen bijvoorbeeld verbetering op bij de vijf componenten van sociale vaardigheden die eerder in dit artikel werden genoemd. Daarnaast verbeterde de sociale competentie, kregen kinderen betere vriendschappen en voelden ze zich minder eenzaam.

Er dus niet één juiste sova training die voor elk kind geschikt is. Wel is het van belang dat de methode die wordt gebruikt effectief is gebleken of theoretisch kan worden onderbouwd. Bij het kiezen van een geschikte training kan worden afgewogen wat het precieze doel van de training is, van welke methoden of werkwijzen gebruikgemaakt wordt, en of deze bij het kind passen.

Waarom een sova training volgen?

Sociale vaardigheden zijn belangrijk bij ontwikkelen van relaties met anderen, zoals leeftijdsgenoten en belangrijke volwassenen.² Het hebben van succesvolle relaties met andere kinderen en de leerkracht is geassocieerd met door hen geaccepteerd worden, betere schoolprestaties en vriendschappen.⁹

Sociale vaardigheden hebben niet alleen invloed op de relaties met anderen, maar ook op bijvoorbeeld schoolsucces, vrijetijdsbesteding en werk.⁷ Daarnaast zijn bepaalde sociale vaardigheden, zoals positief omgaan met de leerkracht, accepteren van feedback en zelfstandig werken, op school essentieel.¹⁹

Als er niets wordt gedaan aan sociale problemen, kan dit eenzaamheid, schoolproblemen, psychische stoornissen en crimineel gedrag tot gevolg hebben.¹⁰ Wanneer een bepaald probleem met sociale vaardigheden niet wordt opgelost, blijft het probleemgedrag zich bovendien versterken.²⁰ Stel dat een kind of jongere onzeker is of bang is er niet bij te horen, en daardoor andere kinderen niet aan durft te spreken. Dit gedrag zal de overtuiging versterken dat dit inderdaad waar is. Het feit dat het kind niet kan oefenen met een bepaalde vaardigheid, in dit geval het aanspreken van anderen, zorgt ervoor dat de angst wordt versterkt.²⁰

Als we bovenstaande samenvatten, kunnen we concluderen dat sociale vaardigheden invloed hebben op belangrijke aspecten van ons leven. Het hebben van sociale problemen kan bovendien negatieve gevolgen hebben.

Uit onderzoek is gebleken dat patronen of vicieuze cirkels zoals hierboven beschreven doorbroken kunnen worden door kinderen sociale vaardigheden aan te leren.²⁰ Ook kunnen stoornissen op mentaal, emotioneel en gedragsniveau worden voorkomen en behandeld door het bevorderen van onder andere de sociale vaardigheden.²¹  Een sova training kan dus – mits de problemen niet te ernstig zijn – uitkomst bieden.

Bronnen

¹ Denham, A., Hatfield, S., Smethurst, N., Tan, E., & Tribe, C. (2006). The effect of social skills intervention in the primary school. Educational Psychology in Practice, 22, 33-51. doi:10.1080/02667360500512411

² Gresham, F. M., Van, M. B., & Cook, C. R. (2006). Social skills training for teaching replacement behaviors: Remediating acquisition deficits in at-risk students. Behavioral Disorders, 31, 363–377.

³ Gresham, F. M., Sugai, G., & Horner, R. H. (2001). Interpreting outcomes of social skills training for students with high-incidence disabilities. The Council for Exceptional Children, 67, 331-344. doi:10.1177/001440290106700303

⁴ Elliot, S. N. (2007). Social Skills Rating System. In N. J. Salkind (Ed.), Encyclopedia of Measurement and Statistics (pp. 920-921). Thousand Oaks: Sage Publications, Inc.

⁵ Wu, C., Hursh, D. E., Walls, R. T., Stack, S. F., & Lin, I. A. (2012). The effects of social skills training on the peer interactions of a nonnative toddler. Education and Treatment of Children, 35, 371-388. doi:10.1353/etc.2012.0021

⁶ Craig, A. B., Brown, E. R., Upright, J., & DeRosier, M. E. (2016). Enhancing children’s social emotional functioning through virtual game-based delivery of social skills training. Journal of Child and Family Studies, 25, 959-968. doi:10.1007/s10826-015-0274-8

⁷ Gooding, L. F. (2011). The effect of a music therapy social skills training program on improving social competence in children and adolescents with social skills deficits. Journal of Music Therapy, 48, 440-462. doi:10.1093/jmt/48.4.440

⁸ Lehenbauer, M., Kothgassner, O. D., Kryspin-Exner, I., & Stetine, B. U. (2013). An online self-administered social skills training for young adults: Results from a pilot study. Computers and Education, 61, 217-224. doi:10.1016/j.compedu.2012.09.007

⁹ Lane, K. L., Menzies, H. M., Barton-Arwood, S. M., Doukas, G. L., & Munton, S. M. (2005). Designing, implementing, and evaluating social skills interventions for elementary students: Step-by-step procedures based on actual school-based investigations. Preventing School Failure: Alternative Education for Children and Youth, 49, 18-26. doi:10.1080/1045988X.2005.10823217

¹⁰ Vliek, L. (2015). Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving ‘Kanjertraining’. Geraadpleegd op 01-05-2017 via www.nji.nl/jeugdinterventies

¹¹ Fraser, M. W., Galinsky, M. G., Smokowski, P. R., Day, S. H., Terzian, M. A., Rose, R. A., & Guo, S. (2005). Information-processing skills training to promote social competence and prevent aggressive behavior in the third grade. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 6, 1045-1055. doi:10.1037/0022-006X.73.6.1045

¹² Crick, N. R., & Dodge, K. A. (1994). A review and reformulation of social information-processing mechanisms in children’s social adjustment. Psychological Bulletin, 115, 74-101. doi:10.1037/0033-2909.115.1.74

¹³ Cappadocia, M. C., & Weiss, J. A. (2011). Review of social skills training groups for youth with Asperger Syndrome and High Functioning Autism. Research in Autism Spectrum Disorders, 5, 70-78. doi:10.1016/j.rasd.2010.04.001

¹⁴ Miller, A., Vernon, T., Wu, V., & Russo, K. (2014). Social skill group interventions for adolescents with autism spectrum disorders: A systematic review. Review Journal of Autism and Developmental Disorders, 1, 254-265. doi:10.1007/s40489-014-0017-6

¹⁵ Reichow, B., Steiner, A. M., & Volkmar, F. (2012). Social skills groups for people aged 6 to 21 with autism spectrum disorders (ASD). Cochrane Database of Systematic Reviews, (7), CD008511. doi:10.1002/14651858.CD008511.pub2.

¹⁶ Schoenfeld, N., Rutherford, R. B., Gable, R. A., & Rock, M. L. (2010). ENGAGE: A blueprint for incorporating social skills training into daily academic instruction. Preventing School Failure: Alternative Education for Children and Youth, 52, 17-28. doi:10.3200/PSFL.52.3.17-28

¹⁷ DeRosier, M. E. (2004). Building relationships and combatting bullying: Effectiveness of a school-based social skills group intervention. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 33, 196-201. doi:10.1207/S15374424JCCP3301_18.

¹⁸ Mafra, H. (2015). Development of learning and social skills in children with learning disabilities: An educational intervention program. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 209, 221-228. doi:10.17226/12480

¹⁹ Aljadeff-Abergel, E., Ayvazo, S., & Eldar, E. (2012). Social skills training in natural play settings: Educating through the physical theory to practice. Intervention in School and Clinic, 48, 76-86. doi:10.1177/1053451212449737

²⁰ Vliek, L., & Weide, G. (n.d.). Sociaal gedrag in de klas: Wat als het mis gaat? Geraadpleegd op 01-05-2017 via http://www.kanjertraining.nl/images/pdffiles/Publicaties/2011/VliekWeide2011Pedagogiek.pdf

²¹ National Research Council and Institute of Medicine (2009). Preventing mental, emotional, and behavioral disorders among young people: Progress and possibilities. Washington, DC: The National Academies Press.