Tijdens therapie gaat het veel over emoties. Sommige stromingen binnen de psychologie zeggen zelfs dat het allemaal over emoties gaat bij de behandeling van psychologische stoornissen. Toch weet bijna niemand goed te vertellen wat emoties zijn.
Daarom ga ik in dit artikel uitgebreid in op wat emoties zijn. We bespreken de theorieën van vooraanstaande onderzoekers als Paul Ekman en de Nederlandse Nico Frijda. Daarnaast vertellen we hoe je emoties kunt herkennen en hoe je beter met je eigen emoties kunt omgaan.
Wat zijn emoties?
Stel je voor dat je voor een stoplicht staat te wachten. De fietser naast je denkt dat hij wel kan oversteken en ziet de auto die van links komt over het hoofd. Deze kan de fietser net ontwijken door flink uit te wijken en vervolgt luid toeterend zijn weg.
Bijna alle mensen ervaren in deze situatie een emotie. Ze schrikken van de situatie en krijgen een gevoel van angst. Hun hart begint sneller te kloppen, ze krimpen ineen voor het gevaar en hun gezicht vertrekt zich. Als je het aan ze zou vragen, kunnen ze je gemakkelijk vertellen dat ze een emotie hebben gehad.
Hoewel we dus allemaal weten hoe een emotie voelt, is er in de wetenschappelijke wereld weinig overeenkomst over wat emoties zijn. Er zijn talloze verschillende definities en theorieën en het ziet er niet naar uit dat men ooit tot een definitie zal komen. In dit deel bespreek ik daarom een aantal kenmerken van emoties waar we het wel over eens zijn.
Wat hier volgt kan misschien een beetje theoretisch (en dus niet zo bruikbaar) over komen, maar als je beter wilt omgaan met je gevoelens is het erg belangrijk om te weten wat gevoelens nu eigenlijk zijn.
Om die vraag maar direct te beantwoorden, volgens Scherer zijn er vijf elementen waar je een emotie aan kunt herkennen.
- Gedachte: hiermee evalueer je situaties. In het voorbeeld weet je bijvoorbeeld dat een aanrijding niet goed zal aflopen.
- Lichamelijke activatie: een deel van de emotie zit in je lichaam. Je hart gaat bijvoorbeeld sneller kloppen en je krijgt een droge mond als je angstig wordt.
- Handelingstendens: veel emoties zetten aan om te handelen. In het voorbeeld krimp je bijvoorbeeld ineen om jezelf kleiner te maken.
- Gezichtsuitdrukking: de meeste mensen trekken een gezicht als ze een emotie hebben. Hier zullen we het later nog uitgebreider over hebben.
- Gevoelens: letterlijk het gevoel dat de emotie bij jou oproept.
Lazarus heeft dit schema veel eenvoudiger gemaakt door het te versimpelen en er een soort stappenplan van te maken:
- Gedachte: je neemt iets waar en interpreteert dat. Bijvoorbeeld: die beer is gevaarlijk of deze vuilnisbak is weerzinwekkend.
- Fysieke veranderingen: als reactie op de gedachte maakt je lichaam zich klaar voor een reactie
- Reactie: uiteindelijk volgt er een reactie op de situatie
Waarom we precies gevoelens hebben is niet helemaal helder, maar meestal wordt er vanuit gegaan dat ze ons sneller actie doen ondernemen. Zonder gevoelens zouden we misschien net te lang nadenken over de beer en niet nadenken over hoe we zo snel mogelijk weg kunnen komen.
Er bestaan ook mensen die geen emoties hebben en die begeven zich veel vaker in gevaarlijke situaties. Het is dan ook niet verrassend dat emoties de evolutie overleefd hebben.
De basisemoties en hun gezichtsuitdrukkingen
Welke emoties zijn er nu precies? In cognitieve therapie werken we vaak met de vijf B’s: Bang, Boos, Blij, Bedroefd en Beschaamd. Dat is een goed overzicht van de verschillende emoties, maar niet helemaal compleet.
Het meest bekende werk over emoties is ongetwijfeld dat van Paul Ekman. Hij ontwikkelde een standaardtest om gezichtsuitdrukkingen mee te analyseren (The Facial Action Coding System (FACS)) en reisde de hele wereld over om te bekijken welke emoties verschillende volkeren hadden.
Het bleek dat er globaal zes emoties zijn die we over de hele wereld tegenkomen. Kun jij ze op de onderstaande foto allemaal herkennen?
Het antwoord van linksboven naar rechtsonder is: boosheid, afschuw, angst, vreugde, bedroefdheid en verrassing.
Later in zijn carrière heeft Ekman nog een aantal emoties toegevoegd die wel overal gevonden worden, maar niet allemaal een duidelijk bijbehorende gezichtsuitdrukking hebben. Namelijk: geamuseerdheid, verachting, tevredenheid, schaamte, schuld, opwinding, trots, opluchting en lichamelijk plezier.
Ekman laat zien dat emoties waarschijnlijk aangeboren zijn. We kunnen ze wel leren controleren (denk bijvoorbeeld aan pokerspelers met hun pokerfaces), maar dat vergt nogal wat van je en is veel werk.
Uit zijn latere onderzoek naar liegen, kunnen we leren dat we weliswaar gezichtsuitdrukkingen kunnen leren lezen, maar dat we daar van nature ook vrij slecht in zijn.
Lijst van emoties
Natuurlijk zijn er nog wel meer woorden voor gevoelens. Vaak gaan het dan over een nuance dat bij een gevoel aanwezig kan zijn. Het verschil tussen ziedend en geirriteerd zit hem bijvoorbeeld vooral in de kracht van het gevoel. In andere gevallen kan het ook gewoon om synoniemen gaan. Ik geef hier een lijst van gevoelens die niet uitputtend is, maar je wel een idee geeft van de rijkdom aan gevoelens die we hebben.
Onder aan deze lijst ga ik het hebben over het omgaan met je emoties, dus blijf vooral lezen of klik ineens door
1: Angst
- rusteloosheid
- zorgelijk
- schrik
- afgrijzen
- hysterie
- paniek
2: Vreugde
- Plezier
- Extase
- Euforie
- Geluk
- Genot
- enthousiasme
3: Bedroefdheid
- depressie
- ongelukkigheid
- ellende
- weemoed
- wanhoop
- vernedering
4:Boosheid
- woede
- boosheid
- bitterheid
- haat
- wrok
- agitatie
5: Afschuw
- Verontwaardigd
- Beledigd
- Walging
- Weerzin
- Minachtend
- Cynisch
6. Verrassing
- Verbazing
- Schrik
- Bevreemding
- Verwondering
- Overrompeld
- Ontsteltenis
In de Disney film “Binnenstebuiten” worden ook de vijf basisemoties van Ekman gebruikt. De film is echt een aanrader als je meer van emoties wilt weten.
Omgaan met emoties
Zoals ik al aangaf gaat het in therapie veel over het omgaan met emoties. Cliënten die depressief zijn, moeten bijvoorbeeld leren omgaan met hun negatieve emoties. Cliënten die angstig zijn moeten daarentegen leren omgaan met hun angstige emoties.
In principe pakken we elke emotie op dezelfde manier aan. Daarom werken de verschillende therapiemethoden ook voor meerdere problemen. In dit deel van het artikel bespreek ik hoe de verschillende therapieën omgaan met emoties.
Cognitieve Therapie
De cognitieve therapie volgt ongeveer het schema van Lazarus dat we eerder bespraken. Zij gaan er van uit dat aan de basis van elk gevoel een overtuiging ligt. Een klassiek voorbeeld is dat van het echtpaar dat in bed ligt:
Situatie: een echtpaar ligt op bed. Op de benedenverdieping horen ze een geluid.
Interpretatie:
Persoon 1: denkt dat het de kat is.
Persoon 2 denkt dat het een inbreker is
Gevoel en gedrag
Persoon 1: heeft niet een specifiek gevoel of gedrag
Persoon 2: wordt angstig en wil vluchten
Je ziet dat beide personen hetzelfde geluid horen. Hun interpretatie bepaald dus hoe ze zich voelen.
Dit gegeven wordt in de therapie gebruikt door te gaan kijken naar de overtuigingen die mensen hebben, om vervolgens te gaan kijken of deze overtuigingen wel waar zijn.
Mensen met paniekaanvallen hebben bijvoorbeeld regelmatig de angst om flauw te vallen. Aangezien paniek een gevoel van angst is, hoort hier een hoge bloeddruk bij. En als je een hoge bloeddruk hebt, is het bijna onmogelijk om flauw te vallen. Dat weetje kan mensen helpen om minder bang te zijn om flauw te vallen. Hun emotie (bang) wordt dus minder omdat ze een andere overtuiging hebben (van: “ik kan elk moment flauwvallen”, naar: “het is onmogelijk om flauw te vallen”).
Mindfulness en ACT
In de mindfulness en de Acceptance and commitment therapy (ACT) gaat men anders met emoties om. De nadruk ligt hier niet op het veranderen, maar op het accepteren van je gevoelens.
Het uitgangspunt bij beide methoden is dat we een afstand kunnen houden van onze gevoelens. Neem de volgende twee uitspraken:
- Ik ben bang
- Ik heb een angstig gevoel
De twee uitspraken lijken veel op elkaar, maar we zien tegelijkertijd ook dat er in de tweede uitspraak meer afstand zit. Het is bijna alsof de tweede uitspraak gaat over iemand anders die het gevoel heeft.
Jezelf van een afstandje observeren en niet meteen meegevoerd worden door je emoties, is een truc die je kunt leren doormiddel van meditatie. Er zijn talloze meditatie apps, maar wij raden meestal headspace aan. Als je tien dagen tien minuten mediteert, zul je al merken dat je meer afstand van je gevoel hebt. Althans, dat is onze ervaring en die van onze cliënten.
De Psychodynamische benadering
Volgens deze benadering is het gevoel niet zozeer het probleem, maar vooral de manier waarop mensen er mee omgaan. Ook deze benadering is daarom op gericht om een gevoel te voelen.
Om dat te bereiken vraagt de psycholoog vaak in de behandeling naar een zo goed mogelijke beschrijving van het gevoel.
Die beschrijving is bedoeld om dichter bij het gevoel te raken. Op die manier “leert” de cliënt dat het gevoel eigenlijk niet zo beangstigend is.
Daarnaast kan er in een sessie duidelijk worden hoe de cliënt met het gevoel omgaat. Sommige mensen vallen dicht, worden boos, of vertonen afweergedrag. Allemaal methoden om maar niet het gevoel te hoeven ervaren. De therapeut kan daar op wijzen en zoeken naar meer effectieve methoden om met het gevoel om te gaan.
Er zijn dus meerdere manieren om met emoties om te gaan. De meest belangrijke tip is waarschijnlijk wel: leer je emoties kennen! Pas als je er niet meer voor wegloopt, kun je inzien dat ze helemaal zo erg niet zijn. Dan ben je al een heel eind op weg om er op een gezonde manier mee om te kunnen gaan.
Emotionele Intelligentie
In je leven heb je niet alleen te maken met je eigen emoties, maar ook met de emoties van anderen. Als je goed met die emoties om kunt gaan, noemen we dat emotionele intelligentie (EQ). Deze term werd voor het eerst gebruikt door Daniel Goleman en inmiddels is er veel onderzoek naar. Het goede nieuws is dat je wel degelijk emotioneel intelligenter kunt worden!
Een aantal eigenschappen van mensen met een hoog EQ zijn:
- Kunnen goed emoties lezen op het gezicht van anderen
- Begrijpen goed wat bepaalde emoties betekenen
- Kunnen beter omgaan met hun eigen emoties en met die van anderen
Emotionele intelligentie is dus niet: optimisme, geluk, kalm zijn, motivatie, of aardigheid in het algemeen. Het is veel specifieker de vaardigheid om een breed spectrum van emoties te herkennen in jezelf en in anderen.
Uit het onderzoek naar emotionele intelligentie hebben we verschillende technieken geleerd om beter met gevoel om te kunnen gaan. Ik noem er hieronder vijf:
- Ga gevoelens niet uit de weg. Zoals ik eerder al aangaf is dit waarschijnlijk de meest belangrijke vaardigheid die je kunt leren om beter te worden met emoties. Probeer je emoties niet uit de weg te gaan, maar treedt ze onderzoekend tegemoet. Dat maakt de emoties minder beangstigend en het zorgt er voor dat je wat kunt leren van je emoties.
- Oordeel niet te snel over je gevoelens: veel mensen zijn geneigd om hun gevoelens te veroordelen. “Waarom ben je nu weer zo verdrietig” of “je hoeft toch niet zo bang te zijn!”. Dat zorgt er voor dat gevoelens er niet mogen zijn. Probeer gevoelens te accepteren zoals ze komen. Welk gevoel je hebt kun je niet beïnvloeden, hoe je er mee omgaat wel.
- Kijk of je connecties kunt vinden tussen je gevoel en je gedachten. Het uitgangspunt van de cognitieve therapie is dat je overtuigingen zorgen voor gevoelens. Als je eenmaal gevoelens van een afstandje kunt bekijken, kun je jezelf afvragen: “Waarom ben ik hier nu zo bang voor?” of “Wat maakt me nu precies zo angstig in deze situatie?”
- Geef aandacht aan je lichaam. In de theorie over gevoel hebben we al gezien dat gevoelens voor een deel ook lichamelijk zijn. Daarom is het de moeite waard om ook op je lichaam te letten wanneer je je gevoelens beter wilt leren kennen. Voel je spanning vooral in je maag? Of komt het op in je borst? Dit soort zaken kunnen je meer inzicht geven in je eigen emoties, maar ook in de emoties van anderen.
- Hou je emotionele toestand bij. http://www.mappiness.org.uk/ Is een handige tool om je emotionele toestand in kaart te brengen. Vooral voor mensen met een drukke agenda is het handig om gedwongen te worden om na te denken over hun emotionele toestand. Een app als mappiness is daarvoor heel geschikt, maar een schriftje kan ook wonderen doen.
Hou wel in gedachten dat overdaad in dit geval schaadt. Je hebt zo’n rijkdom aan gevoelens dat je daar je hele leven mee bezig kunt zijn. Soms is het daarom ook aan te raden om je bezig te houden met andere, externe dingen.
Heb je naar aanleiding van dit artikel vragen over emoties? Stel ze dan gerust in de reacties. Ik zal ze zo snel mogelijk beantwoorden.
Beste Robert Haringsma,
Ik ben geïnteresserd in hoe mensen omgaan met hun emoties. Ik vind het artikel dat u geschreven heeft erg boeiend.
Ik mis alleen informatie over hoe het reguleren van emoties gaat, als mensen dit wel beheersen.
Zou u hier misschien iets meer over kunnen vertellen. Ik ben me ervan bewust dat er geen standaard manier is hoe
mensen omgaan met hun emoties, maar ik ben wel op zoek naar hoe mensen dit zo algemeen mogelijk doen.
Vriendelijke groet,
Rosanne
Hallo,
Ik heb momenteel last van emotie’s en angst. Ik heb uw artikel gelezen en vond dit zeer interessant. Ik vroeg me wel nog af.. je moet dus je emoties leren benoemen en er met leren omgaan maar wat als je niet goed weet welke emotie je hebt? Wat als je vb kwaad wordt maar eigenlijk begint te lachen? Zijn dit dan verschillende emoties en hoe ga je hier met om?
Alvast bedankt
Vriendelijke groeten,
Amy
Dag Amy,
Het is geen harde wetenschap. Oefenen werkt over het algemeen het best. Veel succes!
Groeten,
Robert