Smetvrees. Hoe herken je het en hoe ga je ermee om?

”Alles moet schoon zijn.” Hoewel het woord smetvrees een angst voor besmetting suggereert, valt het in de DSM-V toch onder de categorie obsessief-compulsieve stoornis.

In dit artikel wordt uitgebreid uitgelegd wat smetvrees is. Ook bespreken we de oorzaken en hoe je ervan af kunt komen.

Wat is smetvrees?

Smetvrees is een buitensporige angst voor viezigheid en obsessie met schoonmaken. In het Engels noemen ze het mysophobia of germophobia. Het is één van de vele vormen van obsessief-compulsieve dwangstoornis, afgekort ook wel OCS of in het engels OCD. Obsessief slaat op de obsessieve gedachten of dwanggedachten. Compulsief staat voor de compulsies of dwanghandelingen.

Als je smetvrees hebt, hoef je helemaal niet dom te zijn. Hoewel je weet dat je angst nergens op slaat, lijkt het bijna onmogelijk om te stoppen met je handelingen. Het gekke is dus dat je bewust bent van de overdreven inspanningen, maar dat je het simpelweg niet opzij kan zetten. Dat komt doordat het even een gevoel van rust geeft of angst verminderd. Dit is echter tijdelijk.

Smetvrees kan te maken hebben met een andere stoornis of zorg. De kans is namelijk aanwezig dat als je smetvrees hebt, je ook hypochondrie hebt.

In het televisieprogramma ‘Een leven lang met dwang’ worden een aantal Nederlanders met een dwangstoornis gevolgd. Zij krijgen langdurige begeleiding en therapie.

Je kon zien hoe zij aan het worstelen waren met hun dwang. Zo was er iemand die per se alles moest tellen onderweg. Een andere deelnemer genaamd Kai, moest komkommers op de juiste manier snijden. Dat lukte niet meteen dus dan werden ze de prullenbak in gegooid. Ironisch genoeg was hij helaas kok.

Een bekende Amerikaanse comedian heeft ook smetvrees. In onderstaande video vertelt Howie Mandel over zijn dwang (Engels).

Je kunt je voorstellen hoeveel tijd en energie het kost om dagelijks je dwanghandelingen uit te voeren.

Het is een treurige zaak om smetvrees te hebben. Het zorgt er namelijk voor dat de dingen die er werkelijk toe doen, ondergeschikt raken in je leven. Uiteindelijk kan het je hele leven in beslag nemen, omdat je bijvoorbeeld niet aan een baan kan komen, mensen het geduld niet voor je kunnen opbrengen of dat je jouw talenten verwaarloost.

Bovendien heb je er niet alleen jezelf mee, maar ook je omgeving. De belangrijke mensen in je leven zullen er vroeg of laat onder lijden. Later in dit artikel ga ik in op de gevolgen.

Desalniettemin is het zeker niet onmogelijk om te leven met iemand met een dwangstoornis. Op de juiste manier ermee omgaan, begrip tonen en eigen grenzen bewaken kunnen het mogelijk maken. Dat wil niet zeggen dat het soms moeilijk is voor de ander.

Om deze redenen is het iets waarbij je beter zo snel mogelijk hulp kunt zoeken. Verderop in het artikel geef ik een aantal behandelmogelijkheden.

Hoe herken je het?

Uit schaamte weten mensen hun obsessieve handelingen vaak goed te verbergen. Het blijft daardoor onbekend voor de omgeving. Toch kan je smetvrees gemakkelijk herkennen, door te letten op wat iemand dagelijks allemaal doet. Het gaat om de volgende factoren:

De oorzaken

Er zijn uiteenlopende oorzaken te geven voor dwanggedachten. Het is een lijstje met verschillende factoren die allemaal in meer of mindere mate een dwangstoornis veroorzaken.

In het geval van smetvrees heb je te maken met een uit de hand gelopen uiting van perfectionisme. Die wordt dan geprojecteerd op handelingen die ervoor zorgen dat viezigheid wordt uitgesloten. Het is een obsessieve drang van controle willen uitoefenen, wat een prettig gevoel geeft. De spanning is dan ook tijdelijk verdwenen, maar komt al snel weer terug.

Ook is er een erfelijke factor. Dat betekent dat de kans groter is dat als een familielid een dwangstoornis heeft, jij zelf ook een dwangstoornis krijgt. Bij mensen met een dwangstoornis blijken bepaalde hersengebieden anders te functioneren dan bij mensen zonder dwangstoornis.

Onlangs kwam dat uit hersenonderzoek van neurowetenschapper Annemieke Apergis-Schoute ook naar voren. Mensen met OCD vinden het moeilijker onderscheid te maken tussen veilig en onveilig. Dat blijkt uit signalen in de hersenen in het onderzoek.

Wat er bij een dwangstoornis echt aan de hand is, is een dieperliggende angst. Er is namelijk een extreme behoefte om controle te hebben. De achterliggende oorzaak is dus dat iemand bang is om die controle te verliezen. En dat zou weer te maken kunnen hebben met gebeurtenissen uit het (verre) verleden. Iemand is bijvoorbeeld onveilig gehecht, heeft alleen liefde ontvangen voor prestaties of is gepest.

Daarnaast zijn er verschillende andere factoren die met de persoon te maken hebben en een verhoogd risico veroorzaken om een dwangstoornis zoals bijvoorbeeld smetvrees te krijgen.  je je vaak onzeker voelt over jezelf, perfectionistisch zijn of per sé controle willen hebben kan je vatbaar maken voor een dwangstoornis.

Dat hoeft echter niet bij iedereen zo te zijn. Vanuit het psychodynamisch perspectief valt er namelijk te zeggen dat bij veel mensen de controledwang onbewust actief blijft. Er is dus op de achtergrond wel een bepaalde spanning, maar die wordt niet geuit in dwangmatige handelingen.

Wat zijn de gevolgen?

In het volgende filmpje zien we een dame met smetvrees. Laten we haar voor het gemak Linda noemen.

Zoals je kan zien heeft Linda een obsessieve behoefte om er zeker van te zijn dat alles schoon is. Het gaat zelfs zo ver dat ze zichzelf voor een uur heeft opgesloten in het toilet, omdat ze de deur niet ‘’veilig’’ kan openen.

Het is vrijwel onmogelijk om een verjaardag bij te wonen zonder je zorgen te maken. En als de hinder al zo groot is bij één gebeurtenis, dan kun je je voorstellen wat het doet in de rest van je leven. Daarom is het belangrijk om smetvrees serieus te nemen en te behandelen. Hoewel het voor Linda veel betekent om haar dwanghandelingen uit te voeren, zal ze gelukkiger zijn als ze bevrijd wordt van haar angsten.

De gevolgen voor het dagelijks leven zijn groot. Smetvrees kan bij de kleinste vorm al een behoorlijk grote rol gaan spelen. Zo zeg je afspraken af, blijf je vaker thuis en kom je minder snel toe aan je taken.

Op je werk moet alles continue schoon zijn. Dat schiet niet op als je een betaalde baan hebt. Je krijgt gewoon minder gedaan, omdat je steeds bezig bent met je angst in plaats van je taken. In het ergste geval heb je geen werk of wordt je ontslagen.

Daarnaast is je sociale leven in gevaar, om een aantal redenen:

1. Niet alle mensen hebben het geduld om op jou voor hun onbegrijpelijke handelingen te wachten.
2. Mensen vinden je gedrag raar of je voldoet niet aan de sociale normen.
3. Het is lastig om relaties aan te gaan, omdat de ander zich niet geaccepteerd voelt of (te) veel moet opofferen.

Dat kan weer leiden tot eenzaamheid of isolatie. De kans om depressief te worden, wordt daardoor groter.

Kortom, meerdere gebieden komen onder druk te staan. Meestal heeft de smetvrees zich al ontwikkeld, voordat er om professionele hulp is gevraagd. Dat komt door schaamte en de behoefte om dwanghandelingen toch te blijven uitvoeren zonder het naar buiten te brengen. Als je vermoedt dat jij of iemand in je omgeving smetvrees heeft, is het dus nuttig om hulp in te schakelen. Zo kan een therapeutische behandeling goed helpen.

De behandeling van smetvrees

Smetvrees is een vrij hardnekkige angst, omdat de angst niet alleen wordt aangewakkerd door gedachten. Het hele plaatje wordt ook nog eens versterkt door continue maar die dwanghandelingen uit te voeren. Je leert jezelf aan om toe te geven aan je angst en distantieert jezelf van de dingen die je waarschijnlijk belangrijker vindt, zoals relaties of werk.

Het is ontzettend lastig om te starten met een behandeling. Enerzijds moet je je dwanghandelingen blijven uitvoeren, maar anderzijds leef je graag zonder smetvrees. Dat voelt alsof je klem zit.

Gelukkig is het niet iets waar je heel je leven mee hoeft te zitten. Een behandeling door middel van professionele hulp is de oplossing. Nu is het de vraag: Hoe gaat zoiets dan in zijn werk?

Om smetvrees aan te pakken, zal ik Linda weer als voorbeeld nemen. Eén van Linda’s dwanghandelingen is het nauwkeurige wassen van haar handen, nadat ze iets gedaan heeft dat in haar ogen vies is.

Laten we Linda behandelen met cognitieve gedragstherapie, dan zal zij een stappenplan doorlopen. Het doel is dat Linda voortaan niet meer of nog veel minder frequent haar handen hoeft te wassen.

Het begint allemaal met het blootstellen aan de situaties en gedachten. Tegelijkertijd wordt voorkomen dat de dwanghandeling wordt uitgevoerd. De CGT zal Linda enorm helpen bij het verminderen van de uitvoering van dwanghandelingen. Daar heeft zij en haar omgeving ontzettend veel baat bij.

Stap 1: De uitleg

Eerst komt er aan bod hoe het komt dat het doen van dwanghandelingen de angst voor een situatie in stand houdt. Ook wordt de vraag gesteld waarom je die situatie juist op zou moeten zoeken zonder dwanghandelingen uit te voeren. Daarnaast kun je je afvragen welke situaties nou echt dreigend zijn. Vaak weet je ook wel dat het niet logisch is om bang te zijn. Toch is het goed om je dit te beseffen. Sommige mensen worden nu eenmaal ziek. Dat hoort erbij, een kwestie van accepteren.

Stap 2: De angstladder

Daarna worden alle obsessies en dwanghandelingen op papier gezet. Er kan dan een rangorde gemaakt worden. Welke situaties zijn voor mij het moeilijkst? Welke zijn het makkelijkst? Dit heeft voornamelijk te maken met hoeveel angst je hebt per situatie.

Op de angstladder zien we de cijfers 1 t/m 4 staan. Per situatie mag Linda geen dwanghandelingen uitvoeren (of haar handen wassen na situatie 4). In de plaats van Linda kun je denken aan de volgende situaties:

1: Handen voor 5 seconden wassen

2: Handen voor 5 seconden wassen zonder zeep

3: Niezen zonder je handen te wassen

4: Een hand schudden en knuffel geven aan iemand die je net ontmoet

Dit zijn wel meteen erg grote stappen zonder tussenstapjes, maar dit kunnen bijvoorbeeld wel een aantal doelen zijn die met behulp van therapie steeds moeilijker worden. Toch zal het ontzettend veel uitmaken als nummer 1 lukt, omdat Linda normaal gesproken langer haar handen moet wassen.

Stap 3: Blootstelling en responspreventie

Dit is het ondergaan van het proces. De angstladder wordt beklommen. Stapje voor stapje leer je een benauwende situatie te weerstaan.

Soms is het nog te moeilijk om volledig te stoppen met alle dwanghandelingen. Daarom is het mogelijk om af te spreken dat sommige handelingen nog wel zijn toegestaan, mits het op de daarvoor bestemde tijd of plaats is.

Stap 4: Reflecteren en nieuwe afspraken maken

Opdrachten voor thuis worden met de professional besproken. Er kunnen dan nieuwe stappen worden gezet op de angstladder. Op een gegeven moment is de dwang drastisch verminderd en onder controle.

Stap 5: Anders leren denken

Alleen als de eerste vier stappen zijn behaald, wordt de laatste stap gezet. Dit is eigenlijk een toevoeging aan de eerste stap. Irrationeel denken wordt onder de loep genomen. In de plaats van disfunctionele gedachten komen helpende gedachten. Zo zal iemand met smetvrees de risico’s om ziek te worden overschatten. Ze zijn geneigd om de behoefte aan perfectie en zekerheid op elk moment als van levensbelang te zien.

Dit stappenplan doorloop je gemiddeld in zo’n vijf maanden. Dat hoeft echter niet. Het ligt ook aan de ernst van je klachten, je motivatie omgeving etc.

Als je smetvrees hebt, bepaal niet jij, maar bepaalt het repertoire van dwanghandelingen de invulling van je dag. Daarmee geef je een groot deel van je vrijheid op.

Toch is er goed nieuws. Het is mogelijk om weer een bestaan te leiden zonder steeds iets te moeten. Dat is niet alleen voor anderen weggelegd.

Wil jij van je angsten afkomen? Het kan dan een grote stap voor je zijn om wat tegen smetvrees te doen. We begrijpen dat het echt niet makkelijk is om er wat aan te doen. Toch geloven wij erin dat je veel gelukkiger kan leven dan nu door er echt wat aan te doen.

Neem gerust contact met ons op. Wij hebben professionele psychologen die je graag verder helpen.