Weerbaarheid

Van sommige kinderen wordt gevonden dat zij niet voldoende weerbaar zijn. Tegenwoordig is er dan ook een brede keuze aan weerbaarheidstrainingen die erop gericht zijn hun weerbaarheid te vergroten.

‘Weerbaar’ is echter een breed en algemeen begrip. Wat verstaan we nu precies onder deze term? In dit artikel zal deze vraag beantwoord worden. Daarnaast zal aandacht worden besteed aan pesten, omdat een weerbaarheidstraining vaak gericht is op kinderen die gepest worden. Verder zal de inhoud en opzet van weerbaarheidstrainingen worden besproken, net als de effecten die zulke trainingen hebben.

Inhoudsopgave

Wat is weerbaarheid?
Assertiviteit
Bestaat er een diagnose voor een gebrek aan weerbaarheid?
Pesten
Slachtoffers van pesten
Zelfvertrouwen
De gevolgen van pesten
De inhoud en opzet van weerbaarheidstrainingen
De doelgroepen van weerbaarheidstrainingen
Effecten van weerbaarheidstrainingen
Effecten van assertiviteitstrainingen
Waarom een weerbaarheidstraining volgen?
Bronnen

Wat is weerbaarheid?

Het is lastig om een eenduidige definitie van het begrip ‘weerbaarheid’ te geven, maar de dikke Van Dale definieert weerbaar als ‘in staat om tegenstand te bieden’. Een aantal kenmerken die bij weerbaarheid horen, zijn dan ook op een goede manier opkomen voor jezelf en je grenzen aangeven. Kinderen die minder weerbaar zijn, worden vaker gepest.¹ Weerbaarheidstrainingen zijn vaak bedoeld voor kinderen die gepest worden.

Een kenmerk van een gebrek aan weerbaarheid is een tekort aan assertiviteit.¹ Iemand die assertief is, heeft een aantal eigenschappen²:

In deze omschrijving komen inderdaad de kenmerken van weerbaarheid terug: iemand die op de juiste manier opkomt voor zichzelf en zijn grenzen aangeeft, voorkomt hiermee dat anderen misbruik van hem maken.

Assertiviteit

Assertiviteit bestaat uit twee elementen: een verbaal en een non-verbaal deel.³ Het verbale deel gaat om de spraak: wat wordt er gezegd, en op welke manier? Hieronder vallen bijvoorbeeld aarzelingen tijdens het spreken en een boodschap die gepast is voor de situatie waarin iemand zich bevindt.³ Het non-verbale deel omvat alles buiten de eigenlijke woorden. Een voorbeeld is oogcontact, maar ook lichaamstaal speelt een belangrijke rol.^{1, 3}

Uit onderzoek is gebleken dat er meerdere kenmerken zijn waardoor mensen als assertief worden gezien.⁴ Er werd onderzocht hoe mensen reageerden in bepaalde situaties, zoals te weinig wisselgeld terugkrijgen of in een restaurant iets anders krijgen dan wat ze hadden besteld.

Mensen die door anderen als assertief worden ingeschat, reageren sneller, en spreken op luidere toon. Daarnaast wordt het als assertief beschouwd wanneer iemand het gedrag van een ander niet accepteert en vraagt of de ander zijn gedrag wil veranderen. Ten slotte lieten assertieve mensen meer emoties in hun stem doorklinken: hun intonatie was levendig.

Het omgekeerde is dus ook waar. Wanneer iemand wat langer wacht met reageren, zacht en met een vlakke stem praat, en zich aanpast aan een ander, wordt deze persoon als minder assertief gezien.

Bestaat er een diagnose voor een gebrek aan weerbaarheid?

Een gebrek aan weerbaarheid of assertiviteit is geen psychische stoornis. Iemand die niet weerbaar is, maar geen andere psychische problemen heeft die wel een stoornis vormen, krijgt dus géén diagnose. Ook gepest worden is geen stoornis; het is iets waarvoor sommige kinderen kwetsbaarder zijn dan anderen.⁵

Zoals hierboven al benoemd werd, zijn weerbaarheidstrainingen vaak gericht op kinderen die gepest worden. Hierna zal worden toegelicht wat pesten precies is en welke vormen van pesten er bestaan. Ook wordende gevolgen van pesten voor het slachtoffer besproken.

Pesten

Er zijn verschillende manieren van pesten. Pesten kan worden onderverdeeld in de volgende categorieën^{6, 8}:

Hiernaast kan er een onderscheid worden gemaakt tussen direct pesten en indirect pesten. Bij indirect pesten is het slachtoffer zelf niet aanwezig^{1, 6}, bij direct pesten is dat wel het geval. Fysiek en verbaal pesten zijn dus directe vormen. Relationeel pesten en cyberpesten vallen onder indirect pesten. Het grootste deel van het pesten bestaat uit persoonlijk pesten, zoals iemand aanraken of mondeling pesten.

Slachtoffers van pesten

Van kinderen die slachtoffer worden van pesten, wordt gevonden dat zij meer problemen hebben met sociale vaardigheden dan kinderen die niet gepest worden.⁹ Dit is niet alleen de mening van andere kinderen en de leerkracht, maar ook van het kind dat gepest wordt. Slachtoffers vertonen de volgende kenmerken⁹:

Wanneer een slachtoffer van pesten voldoet aan het ‘klassieke plaatje’, is het belangrijk om zijn zelfvertrouwen en assertiviteit te verhogen.¹⁰ In dit geval kan een weerbaarheidstraining helpen. Bij provocerende slachtoffers kan het volgen van een socialevaardigheidstraining van nut zijn.¹⁰ Ook kan het helpen als zulke kinderen leren om minder agressief te zijn en problemen op een juiste, assertieve manier op te lossen.¹⁰

Zelfvertrouwen

Zelfvertrouwen gaat om een positieve of negatieve oriëntatie naar jezelf toe: het gaat om de waarde die iemand zichzelf toekent.⁷ Een laag zelfvertrouwen is een gevolg van negatieve ervaringen, niet van daadwerkelijk minder waard zijn.¹¹

Wanneer een kind gepest worden, neemt zijn zelfvertrouwen af en wordt het angstiger.¹ Dit zorgt ervoor dat het pesten in stand gehouden wordt: omdat het kind zich waarschijnlijk minder in een groep begeeft, kan het zijn sociale vaardigheden niet ontwikkelen.¹

Slachtoffers van pesten hebben een laag zelfvertrouwen en geven zichzelf er vaak de schuld van dat ze worden gepest.^{10, 12} Ze hebben vaak geen of weinig vrienden die hen emotioneel kunnen steunen.¹⁰

Zelfvertrouwen heeft invloed op het contact met anderen. Hoe iemand zich over zichzelf voelt, beïnvloedt namelijk de manier waarop hij met anderen omgaat.¹¹ De manier waarop iemand zichzelf ziet in vergelijking met een ander, heeft er invloed op hoe diens boodschappen worden opgevat en dus ook hoe er op hem wordt gereageerd.¹¹

De gevolgen van pesten

Gepest worden heeft verschillende negatieve effecten. Deze kunnen tot ver in de volwassenheid voortduren. Mensen die in de kindertijd of adolescentie gepest zijn, hebben meer kans op de volgende klachten en problemen^13-16:

Gelukkig is er op een aantal factoren invloed uit te oefenen.¹ Het kind kan bijvoorbeeld werken aan zijn assertiviteit, houding en de manier waarop het omgaat met zijn emoties. Bovendien kan het leren om zijn sociale vaardigheden te verbeteren en om sociale informatie op de juiste manier te verwerken.

 

De inhoud en opzet van weerbaarheidstrainingen

Weerbaarheidstrainingen worden vaak in groepsverband gegeven, maar sommige trainingen worden individueel gegeven. Er zijn ook organisaties die online weerbaarheidstrainingen aanbieden.

Soms wordt vooraf aan de training een intakegesprek gehouden, waarin wordt vastgesteld wat de hulpvraag van de deelnemer is en of de training geschikt is voor het kind.

In een weerbaarheidstraining kunnen onder andere de volgende onderwerpen aan bod komen:

Zoals uit bovenstaande lijst blijkt, hebben de thema’s van weerbaarheidstrainingen raakvlakken met de onderwerpen van socialevaardigheidstrainingen. De eerste vijf voorbeelden uit bovenstaande lijst zijn onderwerpen die in beide soorten trainingen aan bod kunnen komen. Weerbaarheidstrainingen kunnen ook als doel hebben om de sociale vaardigheden van een kind te vergroten.¹

De doelgroepen van weerbaarheidstrainingen

Vaak zijn weerbaarheidstrainingen gericht op kinderen die gepest worden. De trainingen zijn bedoeld voor kinderen die steviger in hun schoenen mogen staan en willen leren om beter voor zichzelf op te komen.

 

Effecten van weerbaarheidstrainingen

De bekendste weerbaarheidstraining in Nederland is waarschijnlijk Rots en Water. Deze training is ontwikkeld door de Nederlandse Freerk Ykema. Het is een ‘psychofysieke’ training: door middel van lichaamsbeweging verkrijgen kinderen en jongeren sociale en mentale vaardigheden.¹⁷

Hoewel het programma aanvankelijk werd ontwikkeld voor jongens, wordt het tegenwoordig ook bij meisjes toegepast.^{18, 19} De training wordt ook in het buitenland gegeven. Wereldwijd is de training inmiddels gevolgd door ongeveer 2,5 miljoen kinderen en jongeren.¹⁹

Rots en Water is niet alleen een weerbaarheidstraining, maar richt zich ook op het oplossen van conflicten, pesten en het ontwikkelen van sociale vaardigheden.¹⁹ Daarnaast is het bedoeld om zelfcontrole, zelfreflectie en het zelfvertrouwen van kinderen en adolescenten te vergroten.¹⁷

Er zijn verschillende onderzoeken naar de effecten van deze weerbaarheidstraining uitgevoerd. Een van deze studies onderzocht het effect van Rots en Water bij het voorkomen van seksueel geweld.¹⁷ Dit onderzoek werd uitgevoerd onder jongens op het vmbo.
Seksueel geweld is gerelateerd aan een aantal factoren waar Rots en Water zich op richt. Voorbeelden zijn een gebrek aan agressieregulatie, een positieve houding tegenover seksuele dwang, groepsdruk en onvoldoende communicatieve vaardigheden.¹⁷

Na het volgen van de weerbaarheidstraining gebruikten de jongens minder seksuele dwang.¹⁷ Vooral het gebruik van verbale dwang was afgenomen. Bij leerlingen uit de derde klas van het voortgezet onderwijs had Rots en Water onder andere de volgende effecten²⁰:

Effecten van assertiviteitstrainingen

Ook naar assertiviteit, wat een onderdeel is van weerbaarheid¹, is veel onderzoek gedaan.

Een bepaalde assertiviteitstraining bleek niet alleen een toename in assertiviteit tot gevolg te hebben, maar ook het subjectieve welzijn van de deelnemers te verbeteren.²¹ Zij waren na de training dus tevredener met hun leven. Het is mogelijk dat het welzijn was verhoogd doordat ze makkelijker omgingen met leeftijdsgenoten. Ook kan dit komen doordat ze hadden geleerd om hun ideeën, interesses en emoties uit te drukken zonder anderen te kwetsen. Na deze training verbeterden zelfs de schoolprestaties van de deelnemers.

Een andere assertiviteitstraining was erop gericht om het zelfbeeld van adolescenten te verbeteren en hun zelfvertrouwen te vergroten². Ook leerden deelnemers om hun gedachten en ideeën gemakkelijk en op een goede manier uit te drukken. Deze training verbeterde de niveaus van stress, angst en depressie.

Waarom een weerbaarheidstraining volgen?

Zoals uit bovenstaande duidelijk mag zijn geworden, heeft pesten vele negatieve gevolgen die tientallen jaren kunnen voortduren. Het hebben van weinig zelfvertrouwen is geassocieerd met slachtoffer zijn van pesten.⁷ Het is belangrijk dat kinderen die kwetsbaar zijn voor pesten worden geholpen om hun zelfvertrouwen te vergroten en een positiever zelfbeeld te krijgen.⁷ Dit kan hen namelijk helpen om beter voor zichzelf op te komen.⁷

Tijdens de adolescentie vindt er een ontwikkeling plaats op emotioneel, sociaal en cognitief gebied.² Dit is dus een belangrijke levensperiode waarin veel gebeurt. Bij deze leeftijdsgroep leiden disfunctionele sociale relaties tot negatieve gevoelens, zoals stress, angst en depressie.² Daarom is het belangrijk om kinderen die dat nodig hebben extra te ondersteunen en te helpen wanneer zij problemen ervaren op sociaal gebied.

Hoewel er naar weerbaarheidstrainingen nog niet veel (gepubliceerd) onderzoek bestaat, zijn de eerste resultaten naar de weerbaarheidstraining Rots en Water veelbelovend. Daarnaast hebben ook assertiviteitstrainingen positieve effecten. Wanneer een kind weerbaarder of assertiever mag worden, kan het overwegen van een weerbaarheidstraining dus zeker de moeite waard zijn!

Bronnen

¹ Henderson, M. (2012). Databank effectieve jeugdinterventies: Beschrijving ‘Sta Sterk Training’. Geraadpleegd op 2 mei 2017 via www.nji.nl/jeugdinterventies

² Eslami, A. A., Rabiei, L., Afzali, S. M., Hamidizadeh, S., & Masoudi, R. (2016). The effectiveness of assertiveness training on the levels of stress, anxiety, and depression of high school students. Iranian Red Crescent Medical Journal, 18, e21096. doi:10.5812/ircmj.21096

³ Miller, P. M. (2012). Michel Hersen and the development of social skills training: Historical perspective of an academic scholar and pioneer. Behavior Modification, 36, 444-453. doi:10.1177/0145445512440008

⁴ Eisler, R. M., Miller, P. M., & Hersen, M. (1973). Components of assertive behavior. Journal of Clinical Psychology, 29, 295-299. doi:10.1002/1097-4679(197307)29:3<295::AID-JCLP2270290305>3.0.CO;2-9

⁵ Costello, E. J. (2014). Adult outcomes of childhood bullying victimization. American Journal of Psychiatry, 171, 709-711. doi:10.1176/appi.ajp.2014.14040466

⁶ Praktikon (2016). Sociale veiligheid in en rond scholen. Geraadpleegd op 4 mei 2017 via https://www.schoolenveiligheid.nl/actueel/monitor-sociale-veiligheid-2016/

⁷ Tsaousis, I. (2008). The relationship of self-esteem to bullying perpetration and peer victimization among schoolchildren and adolescents: A meta-analytic review. Aggression and Violent Behavior, 31, 186-199. doi:10.1016/j.avb.2016.09.005

⁸ Wang, J., Iannotti, R. J., & Nansel, T. R. (2009). School bullying among adolescents in the United States: Physical, verbal, relational, and cyber. Journal of Adolescent Health, 45, 368-375. doi:10.1016/j.jadohealth.2009.03.021

⁹ Fox, C. L., & Boulton, M. J. (2005). The social skills problems of victims of bullying: Self, peer and teacher perceptions. British Journal of Educational Psychology, 75, 313-328. doi:10.1348/000709905X25517

¹⁰ Carney, A. G., & Merrell, K. W. (2001). Bullying in schools: Perspectives on understanding and preventing an international problem. School Psychology International, 22, 364-382. doi:10.1177/0143034301223011

¹¹ Kotzman, M., & Kotzman, A. (2008). Listen to Me, Listen to You: A step-by-step guide to communication skills training. Camberwell, Australia: ACER Press.

¹² Van Reemst, L., Fischer, T. F. C., & Zwirs, B. W. C. (2016). Social information processing mechanisms and victimization: A literature review. Trauma, Violence, & Abuse, 17, 3-25. doi:10.1177/1524838014557286

¹³ Takizawa, R., Maughan, B., & Arseneault, L. (2014). Adult health outcomes of childhood bullying victimization: Evidence from a five-decade longitudinal British birth cohort. American Journal of Psychiatry, 171, 777-784. doi:10.1176/appi.ajp.2014.13101401

¹⁴ Copeland, W. E., Wolke, D., Angold, A., & Costello, E. J. (2013). Adult psychiatric outcomes of bullying and being bullied by peers in childhood and adolescence. JAMA Psychiatry, 70, 419-426. doi:10.1001/jamapsychiatry.2013.504

¹⁵ Baldwin, J. R., Arseneault, L., Odgers, C., Belsky, D. W., Matthews, T., Ambler, A., … Danese, A. (2016). Childhood bullying victimization and overweight in young adulthood: A cohort study. Psychosomatic Medicine, 78, 1094-1103. doi:10.1097/PSY.0000000000000388

¹⁶ Copeland, W. E., Bulik, C. M., Zucker, N., Wolke, D., Lereya, S. T., & Costello, E. J. (2015). Does childhood bullying predict eating disorder symptoms? A prospective, longitudinal analysis. International Journal of Eating Disorders, 48, 1141-1149. doi:10.1002/eat.22459

¹⁷ De Graaf, I., De Haas, S., Zaagsma, M., & Wijsen, C. (2016). Effects of Rock and Water: An intervention to prevent sexual aggression. Journal of Sexual Aggression, 22, 4-19. doi:10.1080/13552600.2015.1023375

¹⁸ Raymond, I. (2005). The Rock and Water Program: Empowering youth workers and clients. Youth Studies Australia, 24, 34-39.

¹⁹ Van Nunen, H. (Producent), & Van Deijk, E. (Regisseur). (2014). 2Doc: Rots & Water. Nederland: 2Doc.

²⁰ Straathof, W. (2004, 23 juni). Onderzoek naar effect van Rots en Water programma. Geraadpleegd op 19 mei 2017 via http://rotsenwater.nl/download/research/NL/onderzoek_klassen.pdf

²¹ Paeezy, M., Shahraray, M., & Abdi, B. (2010). Investigating the impact of assertiveness training on assertiveness, subjective well-being and academic achievement of Iranian female secondary students. Procedia Social and Behavioral Sciences, 5, 1447-1450. doi:10.1016/j.sbspro.2010.07.305